"Itoitz, Pueblos que fueron - Itoitz, Herri 

izandakoak"

(elkarrizketa)

Bizi izan direnentzako memoria; ikusi ez dutenentzako ikusmina; ez dakitenentzako ezagutza.

Lan hau egiteko ideia Agoitz inguruko hainbat herriren argazkiak gure eskuetara iritsi zirenean sortu zen, eta haietako batzuk gure ibarretatik materialki desagertu zirela ikusi genuen.  Materialki diot, batez ere, 30 urte baino gehiago ditugunok, ziur gogoan ditugula, batzuek beren bizitzaren zati bat bertan bizi izan dutelako eta beste batzuok askotan bisitatu ditugulako.  Orduan erabaki genuen, Itoizko urtegia zela-eta desagertu egin ziren herri horien maketa adierazgarri batzuk egitea.  Itoizko urtegiak, zalantzarik gabe, ingurua eraldatu zuen, ez bakarrik urak harrapatu zuena, baizik eta Agoitz (burualdean) eta Oroz-Betelu eta Nagore urtegiko amaieran daudenak, nolabait ere aldatu zituen.

Materiala moldatuta, urtegia hustu duzue

Lan hau aukezteko, bost urte inguruko bide luzea egin dugu, oso bide atsegina. Bertan, argazkiak, planoak eta mapak bildu ditugu, eta herri horietan bizi izan ziren pertsonen informazioa jaso dugu, maketak ahalik eta antzekoenak izan zitezen.

Zortzi maketa egin ditugu.

Ordezkatutako herriak Longida eta Artzibar haranak dira.

Longida haranean lau herri desagertu dira.

Itoitz

Bertako abizen bezala dokumentatuta dago 1100 urte inguruan. Erdi Aroan errege-jaurerriaren lekua izan zen.  Urteko zerga gutxitzeak 1280 eta 1427 urte artean, zera iradokitzen du: errepresio demokrafiko handia 1348 eta 1362ko izurriei dagokiena.

1835-1845eko udal erreformetara arte, Longida ibarreko diputatuak eta herriko erregidoreak gobernatzen zuten.  Azken hau herritarren artean aukeratzen zen. 1847an haurrak Orbaizeko eskolara joaten ziren.  Nagorera eta Agoitzera joateko bideak oso egoera txarrean zeuden eta Agoitzetik jasotzen zuen posta.  Badirudi bertako batzuek ardoa erosten zutela eta berriz mendiko herrietara esportatzen zuten.

Herriaren erdian Santa Eulalia eliza Nagusia zegoen, XVI. mendekoa. Bailarako beste herri batzuek bezala, dorre bat zuen atxikita behe-gorputz luzanga bati defentsa-elementuekin.

Herria hustutzerakoan, nekazaritzan eta abeltzaintzan aritzen ziren bi familia bizi ziren.

Gorritz

Leku hartan jauregi bat zegoen, Odietako monasterioaren menpean zegoena. 1109an Leireko abadiara batu zen.

XII. eta XV. mendeen artean, garia eta ardo-salmenta ziren bere zeregin nagusiak. 1824an 29 biztanle zituen, denak laborariak. 1858tik aurrera bere biztanleriak behera egin zuen pitinka-pitinka, 1940an lau bizilagun izanda, eta 1950ean bat bera ere ez.  Ez da ageri 1970eko izendegian, bai 1981ekoan, baina jenderik gabe.

XIX. mendearen hasierara arte, haranak izendatutako diputatuak eta herriko bizilagunek hautatutako erregidoreak gobernatu zuten. 1802ko hiztegiak bi iturri ur mineral aipatzen ditu, bitrioliko-martziala, buxadura-gaixotasunetan ondorio onak eragiten dituena, eta bestea sulfureoa, odola eztitzeko.

Eliza Jasokundearen izenpean agertzen zen.

Herri honek urte batzuk zeramatzan jenderik gabe.

Ezkai

1096an dokumentatua dago Ezquay grafiarekin; bere dermioan lau errota eraiki zituzten.

XV. mendearen hasieran bertako bi bizilagunak kapareak ziren eta, beraz, jaun-kargarik gabekoak; aldian-aldian errentan hartzen zituzten udalerriko larreak.  Eliza San Martini sagaratuta zegoen.

1802an jaurerri gisa agertzen da, 27 pertsona eta hiru etxeetara murriztuta, baina errege-erreginak bezala gobernatuta omen zegoen; zehazki, bailarako diputatuak eta herriko biztanleak hautatutako erregidoreak gobernatzen zuten.

Izen eta leku honen maiorazkoa Martinek eta Graciana de Ezcayk sortu zuten 1585ean.  Etxeak 1665ean lortu zuen armagintzako lurmutur jauregiaren kalitatea, Francisco Monreal y Ezcay jabeak egin zuen metalezko zerbitzu batengatik, zilarrezko 2.500 erreal.

Herri honek urte batzuk zeramatzan jenderik gabe.

Orbaitz

1800 urtean 69 pertsona bizi ziren hamazazpi etxetan; eta 1986an hamabi. Bere biztanleriak behera egin zuen nabarmenki. Kontzejua izateko eskatzen ziren hamasei biztanle baino gutxiago izatea, 1990eko abenduan kontzejua desagertu eta beren administrazio funtzio guztiak udalaren esku gelditu ziren .

Karlos III. erregeak 1420an bere errentak Juan de Ureta ezkutariari eman zizkion. 1835-1845 udal erreformetara arte haraneko diputatuak eta auzotarren artean aukeratzen zuten erregidoreak gobernatzen zuten. Hortik aurrera, araubide erkidean arituko ziren. 1847an eskola zuen, mila errealez hornituta, eta herriak zuen erretorearen aurkezpen-eskubidea.

San Martin eliza Erdi Aroko eraikina zen, ganga gotikoa zuen. Erretaula nagusia Juan de Huiciren obra gisa dokumentatua zegoen; 1629an amaitu zuen. Bere etxeen artean , elementu gotikoak kontserbatzen ziren.  Kanpoko labeen hondakinak ere bazeuden eta hilerriaren ondoan disko formako 36 zentimetroko diametroa duen hilarri bat. 

Bertan, San Emeterio eta San Zeledonioa ermitak zeuden.

Artzibarren bi herri desagertu dira.

Artozki

Artozkin jauregi bat zegoen. Patio angeluzuzena zuen, eta alboan egurrezko balkoi bat.  Usungo artzibartarrak 1373an erosi zuen. 1366an zituen bost etxe galdu zituen, baina berriro populatu zen.

San Miguel ermitara iristeko, begi bakarreko Erdi Aroko zubi bat zeharkatzen zen Ekiza ibaian.

Artozki inguruan, beste zubi handiago baten aztarnak zeuden, Irati ibaiaren ibilguan. Eta herriaren goranean, Sortzez Garbiaren eliza, XII. mendearen amaierakoa.

1802an, gari, garagar, olo, zekale eta lihoa ekoizten zuen. 102 bizilagun zituen hogei etxetan  (zortzi etxe hondatu zituzten frantsesek 1794an) aterperatuta. Horrez gain, kalamua, lekaleak eta barazkiak ere biltzen ziren 1849an, bai eta untxiak, eperrak, aingirak, amurrainak eta barboak, eta ardi-azienda, behi-azienda, mando-azienda eta ahuntz-azienda ere.

XX. mendearen hasieran, bi mila inguruko zaldi zituen zentral elkektrikoak funtzionatzen zuen, El Irati elkartekoa.

1960an irin-errota bat zuen.

Muniain

Muniain jaurerria Aitzibarren erdialdean kokatuta dago, Agoizko Judizial eremuan.

Hasieran 3.201 erregu-lur zituen, baina hainbat desjabetze jasan zituen: 1920an Itoiz-Garralda errepidearen eraikina, eta 1933an Usozeko urtegia, eta Itoizkoa 2003an.

Jaurerria etxe nagusi batek osatzen zuen. 1910ean eraiki zen eta jauregi zaharra hondatu zuten. Baltegi bat, upategia, ogia egiteko tokia, lastategia eta abereendako hainbat ukuilu ere bazituen. Eraikinen goialdean eliza bat zegoen XII. mende bukaerako hilerri batekin, Santa Zezilia musikarien zaindariari sagaratuta.

Harriztatutako larrainak balkoi itxura ematen zion Irati ibaiaren lautadari.

Nagore

1079-1080 urteetan, Agoizkoari lotutako leku gisa ageri da, Lope Garces handikiaren agindupean. 1200 inguruan Nafarroako alkatearen bizilekua izan zen.

1835-1845eko udal erreformen arte, Nagorek alkate bat zuen, erregeordea, haranak proposaturik eta auzotarren artean hautaturikoa.  Azken erregimen amankomunaren pean geratu zen, betiere Artzibarren barruan. 1802an egiten  ziren haraneko biltzarrak . Batzarrak etxe bat  zuen helburu horretarako, bai eta paperak, fusilak, arkabuzak, bandera eta danborra zaintzeko ere.

1800. urtearen inguruan, kardari eta ehule fabrika batzuk zeuden, Erronkari deitutakoak.  Eta 1847an biztanle batzuek zapi latza egiten zuten herrialderako. Baina industria-jarduera horiek desagertuak ziren XX. mendea hasi zenean, eta bertako biztanleak nekazaritzan eta abeltzaintzan bakarrik aritzen ziren. 1847an eskola  eta irin-errota zituen.  1920 urtearen inguruan bi ostatu zeuden. San Julian hospilalearen parrokia-eliza nabarmentzen da; harlanduzko eraikuntza gotikoa.

Nagore ere egin dugu bere osotasunean desagertu ez den arren, herriaren beheko aldea eraitsi egin zutelako.

 

Nola erakusten da galera?

Urtegiak urpetu zituen herriak non kokatuta zeuden erakusteko, maketa geografikoa egin dugu.

Lan honen helburua izan da, batetik, herri hauek bisitatu edo haietan bizi izan ditugun pertsonen oroitzapenak azalaratzea eta, bestetik, haien kaleetan paseatzen gabiltzala irudikatzea.

Bestalde, herri horiek adinagatik edo ingurua ez bisitatzeagatik ezagutu ez zituztenei irakastea, ikusten den ur kantitate ikaragarri horren azpian herri batzuk egon zirela, non bizitza landa-mundu dekadentean normalizatuta zegoen.

Maketa horiek balio erantsia dute; izan ere, beste urtegi batzuetan ur-maila jaisten denean urak hartu zituen eraikinak ikusten diren bezala, Itoitzen, ez dakit zergatik, erabaki zen urpean geratuko ziren herri guztiak eraistea.

Maketak: José Antonio Villanueva Abaurrea eta Juan Jesús Leache Goñi

Panelak: Alfredo León

Argazkia 1: José Antoniok utzita

Argazkiak: Inhar Lezea